Πάσχα στη Θεσσαλονίκη
Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ
ΣΤΟΥΣ ΙΕΡΟΥΣ ΝΑΟΥΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Εισαγωγικά
Η Μεγάλη Εβδομάδα, ή Εβδομάδα των Παθών, εορτάζεται στους ναούς της Θεσσαλονίκης με κατάνυξη και με πλήθος εκκλησιαστικών ακολουθιών Οι πιστοί συμμετέχουν ενεργά και προετοιμάζονται για το χαρμόσυνο γεγονός της Ανάστασης του Χριστού. Στους δρόμους και τις γειτονιές είναι εμφανή τα έθιμα και οι λαϊκές παραδόσεις που συνδέονται με αυτήν την περίοδο.
Την Εβδομάδα των Παθών την αποκαλούμε Μεγάλη Εβδομάδα, όχι λόγω του μήκους των ωρών, αλλά επειδή το πρόσωπο είναι ο Κύριός μας.
Σύμφωνα με πηγές στα Ιεροσόλυμα χρησιμοποιούσαν τον χαρακτηρισμό «Μεγάλη Εβδομάδα» από τον 4ο αιώνα.
Το Σάββατο του Λαζάρου και η Κυριακή των Βαΐων έχουν τη μοναδική θέση στο εκκλησιαστικό έτος ως μέρες χαράς ανάμεσα στη Μεγάλη Σαρακοστή και τον θρήνο της Μεγάλης Εβδομάδας. Βρίσκονται έξω από την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, η οποία τελειώνει την Παρασκευή προ των Βαΐων.
Την Κυριακή των Βαΐων «τρώγεται ψάρι», επειδή θεωρείται μεγάλη Δεσποτική εορτή και διακόπτεται η αυστηρή νηστεία (δηλαδή η αποχή από ζωικές τροφές) της Μεγάλης Τεσσαρακοστής που έχει προηγηθεί και εκείνη της Μεγάλης Εβδομάδας που ακολουθεί. Το νόημα της νηστείας σχετίζεται με την εγκράτεια, τη φιλανθρωπία και την προετοιμασία των πιστών, ενόψει του Πάσχα.
Κυριακή των Βαΐων
Αρχίζει η Μεγάλη Εβδομάδα. Κατά την ημέρα αυτή εορτάζεται η ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Ιησού στα Ιεροσόλυμα, όπου, κατά τους Ευαγγελιστές των ιερών ευαγγελίων, οι Ιουδαίοι Τον υποδέχθηκαν θερμά, κρατώντας Βάγια (κλάδους φοινίκων- σύμβολα νίκης) και, απλώνοντας στο έδαφος τα ρούχα τους, ζητωκραύγαζαν «Ὡσαννά, εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενοςἐνὀνόματι Κυρίου».
Στο τέλος της Θείας Λειτουργίας, διανέμονται από τους ιερείς στους πιστούς τα Βάγια, που έχουν προηγουμένως, κατά την ακολουθία του Όρθρου, ευλογηθεί σε όλους τους ναούς της πόλης.
Οι τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας, δηλαδή η Κυριακή των Βαΐων, η Μεγάλη Δευτέρα και η Μεγάλη Τρίτη συνιστούν μία ενιαία, λειτουργική ενότητα, μας προετοιμάζουν πνευματικά για το θείο δράμα και οι εσπερινές ακολουθίες ονομάζονται «Ακολουθίες του Νυμφίου», γιατί στους ναούς ψάλλεται το γνωστό τροπάριο «Ιδού, ο Νυμφίος Χριστός θα έρθει ξαφνικά τα μεσάνυχτα. Κι είναι μακάριος ο άνθρωπος που θα βρει ξύπνιο πνευματικά, ενώ από την άλλη είναι ανάξιος αυτός που θα βρει ράθυμο και αμελή. Πρόσεξε, λοιπόν, ψυχή μου μη τυχόν νικηθείς από τον ύπνο, για να μη παραδοθείς στον θάνατο της αμαρτίας και βρεθείς έξω από τη βασιλεία του Θεού, αλλά σύνελθε, φωνάζοντας δυνατά, άγιος, άγιος, άγιος είσαι Θεέ μας, ελέησέ μας με την προστασία των αγίων αγγέλων».
Κυριακή των Βαΐων απόγευμα
Κυριαρχούν δύο γεγονότα:
- 1. Η ζωή του Ιωσήφ, του επονομαζόμενου Παγκάλου, δηλαδή του ωραίου στο σώμα και την ψυχή, ενδέκατου γιου του πατριάρχη Ιακώβ. Ο Ιωσήφ, ο οποίος πουλήθηκε σκλάβος στους Αιγυπτίους, προεικονίζει με την περιπέτειά του τον ίδιο τον Χριστό και το πάθος Του. Πρόκειται για μία σπουδαία προσωπικότητα της Παλαιάς Διαθήκης, για την οποία διαβάζουμε στο τελευταίο τμήμα του βιβλίου της Γένεσης.
- Το περιστατικό της άκαρπης συκιάς που ξέρανε ο Χριστός συνέβη την επόμενη μέρα της θριαμβευτικής εισόδου Του στα Ιεροσόλυμα. Αποτελεί ζωντανή προτροπή στους πιστούς για παραγωγή πνευματικών καρπών.
Μεγάλη Δευτέρα απόγευμα
Στην Ακολουθία του Νυμφίου εκείνης της ημέρας θυμόμαστε δύο παραβολές:
- Των δέκα παρθένων, που μας διδάσκει να είμαστε έτοιμοι και συνετοί, όπως οι πέντε φρόνιμες παρθένες, και γεμάτοι από πίστη και έργα φιλανθρωπίας.
- Των ταλάντων, που μας διδάσκει να είμαστε εργατικοί, να καλλιεργούμε και να αυξάνουμε τα πνευματικά μας χαρίσματα.
Oι δύο παραβολές είναι διδακτικότατες και έχουν υψίστη σημασία για τη σωτηρία μας, υπενθυμίζοντάς μας τη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου.
Μεγάλη Τρίτη απόγευμα
Στην ακολουθία του Όρθρου θυμόμαστε τη μετάνοια της αμαρτωλής γυναίκας, η οποία άλειψε από ευγνωμοσύνη με πολύτιμο μύρο τα πόδια του ελεήμονα Κυρίου λίγο πριν το Πάθος Του και συγχωρήθηκε για τα αμαρτήματά της, γιατί έδειξε μεγάλη αγάπη και πίστη στον Χριστό.
Το γεγονός αυτό διέσωσαν και οι τέσσερις ευαγγελιστές με κάποιες μικροδιαφορές στις διηγήσεις τους.
Ακόμα, τη μέρα αυτή θυμόμαστε την προδοσία του Ιούδα.
Το τελευταίο τροπάριο στην ακολουθία εκείνης της ημέρας είναι αυτό της ευσεβούς και λογίας ποιήτριας και μελωδού του Βυζαντίου, Κασσιανής μοναχής, η οποία έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Θεοφίλου (829-842). Είναι ένα από τα ωραιότερα τροπάρια της ορθόδοξης εκκλησιαστικής υμνογραφίας και παράλληλα, μεταδίδει ιδιαίτερα μηνύματα για την απεριόριστη αγάπη και συγχωρητικότητα του Θεού.
Η επιλογή δε ενός τροπαρίου, γραμμένου από το συγκεκριμένο, ιστορικό πρόσωπο για λειτουργική χρήση, τη Μεγάλη Εβδομάδα, μεταφέρει διαχρονικά μηνύματα για την ισοτιμία των δύο φύλων, αλλά και τη θεϊκή αγάπη προς το γυναικείο φύλο!
Μεγάλη Τετάρτη απόγευμα
Το μυστήριο του Ευχελαίου
Τη Μεγάλη Τετάρτη το απόγευμα, μαζί με την ακολουθία του Νιπτήρα, τελείται και το μυστήριο του ιερού Ευχελαίου, προς αγιασμό των πιστών, για να θεραπευθούν οι σωματικές και πνευματικές ασθένειές τους.
Το μυστήριο του Ευχελαίου στηρίζεται στα λόγια του Αγίου Ιακώβου του Αδελφό θέου:
Στο τέλος της ακολουθίας, γίνεται από τους ιερείς η χρίση(δηλαδή, η επάλειψη)των πιστών με το αγιασμένο έλαιο σταυροειδώς στο μέτωπο, στο σαγόνι, στις δύο παρειές, στις παλάμες και την εξωτερική πλευρά των χεριών.
Εκείνη την ημέρα, η Εκκλησία με την υμνολογία της μάς υπενθυμίζει 4 γεγονότα που συνέβησαν λίγο πριν το πάθος του Κυρίου.
- τον ιερό Νιπτήρα,
- τον Μυστικό Δείπνο,
- την προσευχή του Ιησού στον Κήπο της Γεθσημανή και ακόμη ,
- την προδοσία του Ιούδα.
Οι πατέρες της Εκκλησίας μας καθόρισαν να εορτάζουμε τα μεγάλα γεγονότα που συνέβησαν την ημέρα που ο Χριστός μας συνελήφθη. Σύμφωνα με τα ιερά Ευαγγέλια, την πέμπτη ημέρα εκείνης της εβδομάδος ο Κύριος, ως Θεός, γνωρίζοντας τα μέλλοντα να συμβούν, θέλησε να δειπνήσει για τελευταία φορά με τους μαθητές Του. Γι’ αυτό οργάνωσε ένα τραπέζι σε κάποιο υπερώο της Ιερουσαλήμ. Ο δείπνος αυτός έγινε βράδυ και ονομάζεται Μυστικός Δείπνος, επειδή κατά τη διάρκειά του έλαβαν χώρα σπουδαιότατα γεγονότα.
Ο Χριστός έπλυνε τα πόδια των μαθητών Του στο Μυστικό Δείπνο συνοψίζοντας το νόημα της διακονίας Του. Στις μέρες μας συνήθως στον καθεδρικό ναό ο αρχιερέας πλένει τα πόδια 12 ιερέων σε αναπαράσταση του γεγονότος, σύμφωνα με την ακολουθία που περιλαμβάνεται σε ξεχωριστό, λειτουργικό βιβλίο.
Μεγάλη Πέμπτη πρωί
Το κύριο θέμα της ημέρας είναι η παράδοση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.
Την ίδια ημέρα, σύμφωνα με λαϊκή παράδοση, αποδεκτή και από την Εκκλησία, οι πιστοί βράζουν αυγά και τα βάφουν με κόκκινο χρώμα, σε ανάμνηση της αιματηρής Σταυρικής θυσίας του Ιησού, ενώ σε κάποια σπίτια, στις αυλές ή στα μπαλκόνια κρεμούν κόκκινο ύφασμα.
Μεγάλη Πέμπτη απόγευμα
Το βράδυ, στην ακολουθία, διαβάζονται δώδεκα αποσπάσματα από τα Ευαγγέλια, που περιγράφουν τα γεγονότα από τη σύλληψη έως και την ταφή του Χριστού.
Το ίδιο βράδυ γίνεται και η τελετή της Σταύρωσης του Χριστού. Μετά το πέμπτο Ευαγγέλιο βγαίνει από το Ιερό ο Εσταυρωμένος, συνοδεία Ιερέων και Ψαλτών :«Σήμερα κρέμεται στο ξύλο του σταυρού αυτός που κρέμασε τη γη πάνω στα ύδατα», ψάλλει ο ιερέας, την ώρα που περιφέρει τον εσταυρωμένο Ιησού μέσα στον ναό. Μετά την ολοκλήρωση της περιφοράς, ο Σταυρός τοποθετείται στο κέντρο του ναού, οι πιστοί προσκυνούν τον Εσταυρωμένο και εναποθέτουν στεφάνια και άνθη στη βάση Του.
Αποτελεί την κορύφωση του θείου δράματος. Τότε τελείται η «Ακολουθία των Παθών» και θυμόμαστε και βιώνουμε τα Σωτήρια και φρικτά Πάθη του Κυρίου και Θεού μας, δηλαδή: τα πτυσίματα, τα μαστιγώματα, τις κοροϊδίες, τους εξευτελισμούς, τα κτυπήματα, το ακάνθινο στεφάνι και, κυρίως, την Σταύρωση και τον θάνατο του Χριστού.
Μετά τη βραδινή ακολουθία, συνήθως, οι γυναίκες, στολίζουν με άνθη τον Επιτάφιο και το κουβούκλιο, στο οποίο τοποθετείται ο Επιτάφιος. Ο Επιτάφιος είναι ένα ύφασμα, πάνω στο οποίο έχει κεντηθεί ή ζωγραφιστεί ο Κύριος νεκρός. Τα άνθη συμβολίζουν τα αρώματα των ενταφιαστών και των μυροφόρων. Συχνά στην Αγία Γραφή τα άνθη χρησιμοποιούνται, για να δοξαστεί η θεϊκή σοφία.
Ο Ιησούς κάνει, επίσης, αναφορά στην παροδική ομορφιά των λουλουδιών, κυρίως στους κρίνους, για να πείσει τους ακροατές Του ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη στη Θεϊκή πρόνοια.
Μεγάλη Παρασκευή πρωί
Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής ψάλλονται οι Μεγάλες Ώρες, οι οποίες περιλαμβάνουν πλήθος εκκλησιαστικών ύμνων και γίνεται η Αποκαθήλωση του Εσταυρωμένου. Ο Επιτάφιος στολίζεται με Άνθη και
τοποθετείται στο ξύλινο κουβούκλιο (που συμβολίζει τη νεκρική κλίνη). Και στη συνέχεια οι πιστοί τον προσκυνούν. Οι Ναοί παραμένουν ανοιχτοί για τους προσκυνητές μέχρι και την βραδινή ακολουθία.
Στο κλίμα του Μεγάλου Σαββάτου μάς εισάγει το δοξαστικό του Εσπερινού της Μεγάλης Παρασκευής, το οποίο ψάλλεται στο ρυθμικό, αλλά και θρηνητικό ταυτόχρονα ήχο. Ο Κύριος έχει εκπνεύσει και ο Ιωσήφ, ζητώντας με τόλμη την άδεια από τον Ρωμαίο ηγεμόνα Πιλάτο, κατεβάζει μαζί με τον Νικόδημο το άψυχο σώμα του Ιησού.
Τη Μεγάλη Παρασκευή το πρωί τα εμπορικά καταστήματα παραμένουν κλειστά μέχρι τις 12 το μεσημέρι σε ένδειξη πένθους και σεβασμού.
Μεγάλη Παρασκευή απόγευμα
Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής η υμνολογία αφορά την ταφή του Κυρίου από τους Ιωσήφ και Νικόδημο και την κάθοδο της ψυχής Του στον Άδη, όπου κήρυξε σε όλους τους νεκρούς.
Κατά τη διάρκεια της ακολουθίας, ψάλλονται τα εγκώμια, μικροί ύμνοι, πολύ αγαπητά στον λαό, αγνώστου ποιητή. Στη συνέχεια, γίνεται η περιφορά του Επιταφίου και του κουβουκλίου, εκτός του ναού και σε οδούς της περιοχής του Ναού.
Στη Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης είθισται να συναντώνται οι Επιτάφιοι του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και του καθεδρικού ναού της Του Θεού Σοφίας.
Κατά τη διάρκεια της συνάντησης Ιερείς και πιστοί ψάλλουν μαζί.
Επιτάφιοι συναντώνται και σε άλλες ενορίες της πόλης μας. Κατά την περιφορά του Επιταφίου, ένα έθιμο με πανάρχαιες ρίζες, που χάνεται στα βάθη των αιώνων, μπάντες παιανίζουν πένθιμα εμβατήρια και ηχούν πένθιμες κωδωνοκρουσίες από τις καμπάνες των ναών. Οι πιστοί συμμετέχουν στην περιφορά του Επιταφίου και ακολουθούν κρατώντας αναμμένα σκουρόχρωμα κεριά σε ένδειξη πένθους.
Εξαιρείται η περιφορά του Επιταφίου του ιερού ναού του αγίου Μηνά στο κέντρο της πόλης γίνεται το μεσημέρι στο κέντρο της αγοράς, ώστε να έχουν την ευλογία επαγγελματίς και εργαζόμενοι να τον προσκυνήσουν.
Πρωί Μεγάλου Σαββάτου (Πρώτη Ανάσταση)
Το Μεγάλο Σάββατο σηματοδοτεί το τέλος της Εβδομάδας των Παθών. Είναι το μόνο Σάββατο του έτους, κατά το οποίο νηστεύουμε και από λάδι.
Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου στους ναούς τελείται Εσπερινός και η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, που μας εισάγει στην εορτή της επόμενης ημέρας, δηλαδή της Ανάστασης του Κυρίου.
Η ακολουθία εκείνου του πρωινού έχει αναστάσιμο και πανηγυρικό χαρακτήρα. Είναι η λεγομένη «Πρώτη Ανάσταση».
Μετά την ανάγνωση της προφητείας του Ιωνά, η οποία συμβολίζει (prefigures/symbolizes) την τριήμερη ταφή και την Ανάσταση του Κυρίου, οι ιερείς εντός των ναών πετούν στους πιστούς φύλλα δάφνης (βάγια), τα οποία αποτελούν σύμβολα νίκης και χαράς (δηλαδή, της νίκης του Χριστού επί του θανάτου, της Ανάστασής Του).
Σε πολλούς ναούς, χτυπούν δυνατά μεταλλικά αντικείμενα ή καθίσματα. Αυτό το έθιμο συμβολίζει τον κρότο και τον ενθουσιασμό για την αναμενόμενη Ανάσταση του Ιησού. Στο αναστάσιμο Ευαγγέλιο της ίδιας ημέρας διαβάζουμε ότι ο Ιησούς απηύθυνε στις γυναίκες τον ελληνικό χαι-ρετισμό «Χαίρετε». Με τον χαιρετισμό αυτό ο Αναστάς Κύριος τιμά τις γυναίκες.
Μεγάλο Σάββατο βράδυ
Η ακολουθίες της Κυριακής του Πάσχα, ο όρθρος και η θεία Λειτουργία του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, τελούνται τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου σε όλους τους ναούς της πόλης μας. Στον καθεδρικό ναό της πόλης μας, αφιερωμένο στη Σοφία του Θεού, ιερουργεί ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ. Φιλόθεος.
Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, στις 11:30, σβήνουν τα φώτα των ναών και ο αρχιερέας στον καθεδρικό ναό προβάλλει στην Ωραία Πύλη, κρατώντας κεριά με Φως από το ακοίμητο κανδήλι, το οποίο βρίσκεται μέσα στο ιερό βήμα, και ψάλλοντας το «Δεῦτε λάβετε Φῶς…», δηλαδή: «Ελάτε να πάρετε φως από το ανέσπερο φως». Το ίδιο συμβαίνει και στους άλλους ναούς της πόλης μας, ενώ οι πιστοί κρατούν λευκά κεριά και λαμπάδες και τα ανάβουν.
Στη συνέχεια, ο αρχιερέας, οι ιερείς, οι ψάλτες, οι άρχοντες και οι πιστοί βγαίνουν στον περίβολο του καθεδρικού ναού, όπου γίνεται η ανάγνωση του Ευαγγελίου της Αναστάσεως και στις 12:00 τα μεσάνυχτα ψάλλεται το «Ὁ Χριστός ἀναστήθηκε ἀπό τούς νεκρούς, ἀφοῦ πάτησε τόν θάνατο με τόν θάνατό Του καί χάρισε ζωή στούς νεκρούς πού ἦταν στά μνήματα». Οι καμπάνες όλων των ναών της πόλης μας χτυπούν χαρμόσυνα για να μεταφέρουν το μήνυμα της Ανάστασης και πυροτεχνήματα και βεγγαλικά «φωτίζουν» τη νύχτα!
Οι πιστοί ανάβουν τις λαμπάδες τους, ασπάζονται μεταξύ τους, ανταλλάζουν αναστάσιμες ευχές (Χριστός Ανέστη!/Αληθώς Ανέστη!) και τσουγκρίζουν τα αυγά, βαμμένα σε κόκκινο χρώμα.
Το έθιμο της λαμπάδας του Πάσχα ξεκινάει από τους πρώιμους χριστιανικούς χρόνους, όταν οι νεοφώτιστοι χριστιανοί βαπτίζονταν το Μεγάλο Σάββατο και την Κυριακή του Πάσχα μετά από ένα διάστημα προετοιμασίας. Η λαμπάδα που κρατούσαν στο χέρι συμβόλιζε το νέο φως του Χριστού, το οποίο θα φώτιζε πλέον την ψυχή του νεοφώτιστου.
Την λαμπάδα την ανάβουμε για πρώτη φορά το βράδυ της Ανάστασης, για να τονίσουμε ότι ο Χριστός είναι το φως του κόσμου και οι εντολές Του είναι φως στο μονοπάτι της ζωής μας.
Κυριακή του Πάσχα το πρωί
Ο Εσπερινός της Αγάπης τελείται το πρωί στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, χοροστατούντος του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, με πλειάδα ιερέων. Η ίδια ακολουθία τελείται και στους άλλους ναούς της πόλης μας το απόγευμα στις 7.00.
Στην ακολουθία διαβάζεται περικοπή από το ευαγγέλιο του Ιωάννη, που αναφέρεται στην εμφάνιση του Χριστού μετά την Ανάστασή Του στους μαθητές Του, εκτός του Θωμά, ο οποίος δεν ήταν παρών, δεν πείστηκε για το γεγονός και ζητούσε αποδείξεις. Εμφανίζεται ο Χριστός και τους χαιρετά με το «Εἰρήνη ὑμῖν», γιατί οι μαθητές Του είχαν ανάγκη από την ειρήνη.
Η περικοπή διαβάζεται και σε ξένες γλώσσες, για να τονιστεί ότι η Ανάσταση αφορά όλον τον κόσμο και έχει οικουμενική διάσταση.
Η ακολουθία ονομάζεται «Εσπερινός της Αγάπης», επειδή ο Χριστός σταυρώθηκε και αναστήθηκε από αγάπη για τους ανθρώπους.
Το νόημα της Ανάστασης
Η Ανάσταση του Χριστού είναι ο ακλόνητος βράχος, επάνω στον οποίο είναι κτισμένη η «Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία».
Στα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης δεν περιγράφεται η Ανάσταση του Χριστού, αλλά καταγράφονται μαρτυρίες και εμπειρίες των μαθητών και μαθητριών που συναντήθηκαν με τον Αναστημένο Χριστό ή επισκέφτηκαν τον κενό τάφο, στον οποίο άκουσαν από τον άγγελο οι Μυροφόρες: «Οὐκ ἔστιν ὧδε, ἀλλ᾽ ἠγέρθη γὰρ καθὼς εἶπεν», δηλαδή: «Δεν είναι εδώ, γιατί, όπως το είπε, αναστήθηκε». Το ίδιο συμβαίνει και στις βυζαντινές εικόνες της Αναστάσεως: δεν απεικονίζεται το γεγονός αυτό κάθε αυτό, αλλά οι ανθρωπολογικές του συνέπειες. Ο Αναστημένος Χριστός κρατάει από το χέρι έναν άνδρα, τον Αδάμ και μία γυναίκα, την Εύα και τους βγάζει από το σκοτάδι του Άδη, ενώνοντάς τους.
Η Ανάσταση θα εξαγγέλλει πάντα ότι «πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς», δηλαδή: «δεν θα κατανικήσουν οι δυνάμεις του άδη την Εκκλησία».
Το άγγελμα «Χριστός ἀνέστη» είναι το πιο ωραίο άσμα, η πιο μεγάλη παρηγοριά και ο πιο φωτεινός οδηγός στα γεμάτα σκοτάδι και θλίψη μονοπάτια της ιστορίας. Επάνω στο «Χριστός ἀνέστη» στηρίζεται ό,τι πιο ωραίο και πιο υψηλό έχει να παρουσιάσει η πίστη μας. Ο αναστημένος Χριστός άνοιξε τον ουρανό και ανέβασε τον άνθρωπο από τον θάνατο στη ζωή, από τη φθορά στην αφθαρσία και την αιωνιότητα.
